Το Κύπελλο Ελλάδας στο μπάσκετ ανδρών εξελίσσεται διαρκώς, με το Final Eight να καθιερώνεται ως η νέα μορφή της τελικής φάσης της διοργάνωσης. Για τρίτη συνεχόμενη χρονιά, το θεσμό φιλοξενεί το Κλειστό Γυμναστήριο «Δύο Αοράκια» στο Ηράκλειο της Κρήτης, αποδεικνύοντας ότι αυτή η μορφή διεξαγωγής ήρθε για να μείνει. Πώς φτάσαμε, όμως, σε αυτό το σημείο;
Ιστορία και σύστημα διοργάνωσης
Στις πρώτες 12 διοργανώσεις (μέχρι την περίοδο 1986–1987) μετείχαν εκτός των ομάδων των εθνικών κατηγοριών και οι σύλλογοι ανά Νομό τοπικών ενώσεων, με αποτέλεσμα να συμμετέχουν ακόμη και εκατοντάδες σύλλογοι. Οι ομάδες της Α΄ Εθνικής Κατηγορίας εισέρχονταν στη διοργάνωση από τη φάση των «32», ενώ ως την ίδια φάση η κλήρωση των αγώνων γινόταν με γεωγραφικά κριτήρια (οι σύλλογοι της Νότιας Ελλάδας αγωνίζονταν μεταξύ τους ενώ το αντίστοιχο συνέβαινε με τους συλλόγους της Κεντρικής και Βόρειας Ελλάδας). Από την περίοδο 1987–88 μετέχουν αποκλειστικά οι ομάδες της Α1, Α2, Β΄ και Γ΄ Εθνικής, με τη διοργάνωση να ξεκινάει με τις ομάδες της Α2 και Β΄ Εθνικής και με τις ομάδες της Α1 να εισέρχονται στη συνέχεια. Από την περίοδο 2012–13, μετέχουν μόνο οι ομάδες της Α1 και Α2 Κατηγορίας.
Σχεδόν σε όλες τις διοργανώσεις, οι αγώνες διεξάγονται μονοί νοκ - άουτ στην έδρα της ομάδας που ορίζεται από την κλήρωση. Εξαίρεση υπήρξε τις χρονιές 1980–81 και 1988–89, όταν οι αγώνες της προημιτελικής και ημιτελικής φάσης έγιναν διπλοί στις έδρες των αντιπάλων ομάδων, ενώ από το 2004–05 ως σήμερα, διπλοί αγώνες έγιναν μόνο στη φάση των ημιτελικών του 2005, 2006, 2007, 2010 και 2011. Επίσης, τα τελευταία χρόνια καθιερώθηκε η υποχρέωση των ομάδων της Α1 σε περίπτωση που κληρωθούν με ομάδες μικρότερων κατηγοριών, να αγωνίζονται πάντα εκτός έδρας.
Το Final Eight και η εξέλιξη του θεσμού
Το νέο φορμάτ, που εφαρμόστηκε για πρώτη φορά τη σεζόν 2022-23, επιτρέπει τη συμμετοχή οκτώ ομάδων: των επτά πρώτων του πρώτου γύρου της Basket League και του κυπελλούχου των μικρότερων κατηγοριών. Η διοργάνωση πραγματοποιείται σε μία ουδέτερη έδρα, με συνεχόμενους αγώνες νοκ-άουτ. Το 2023 και το 2024, η τελική φάση διεξήχθη στο Ηράκλειο, με τον Ολυμπιακό να αναδεικνύεται νικητής και στις δύο περιπτώσεις.
Ιστορικοί τελικοί και μεγάλοι νικητές
Ο Παναθηναϊκός είναι ο πολυνίκης του θεσμού με 20 κατακτήσεις, ενώ ο Ολυμπιακός έχει χτίσει δυναστεία τα τελευταία χρόνια, καθώς κατέκτησε το τρόπαιο το 2022, 2023 και 2024, φτάνοντας συνολικά τις 12 κατακτήσεις. Ο Άρης με 8, η ΑΕΚ με 5, ο ΠΑΟΚ με 3 και ο Πανιώνιος με 1 τίτλο συμπληρώνουν τη λίστα των Κυπελλούχων Ελλάδας, συνολικά 6 σύλλογοι.
Άλλοι 8 σύλλογοι έχουν φτάσει ως τον τελικό χωρίς όμως να καταφέρουν να το κατακτήσουν (κατά σειρά παρουσίας τους: Ηρακλής, Πανελλήνιος, Απόλλων Πάτρας, Μαρούσι, Ρέθυμνο, Φάρος Κερατσινίου, Προμηθέας Πάτρας, Περιστέρι).
Ο παίκτης με τις περισσότερες συμμετοχές σε τελικούς Κυπέλλου είναι ο Δημήτρης Διαμαντίδης με 12 παρουσίες, ενώ είναι και ο πολυνίκης παίκτης του θεσμού με 10 κατακτήσεις.
Ένας από τους πιο αξέχαστους τελικούς ήταν αυτός του 1984, όταν οι παίκτες του ΠΑΟΚ, με έμπνευση του Παναγιώτη Φασούλα, αποφάσισαν να ξυρίσουν τα κεφάλια τους, υιοθετώντας ένα στρατιωτικό στυλ. Η κίνηση αυτή αιφνιδίασε τον Άρη και τον Νίκο Γκάλη, με τον ΠΑΟΚ να κατακτά τελικά το πρώτο του Κύπελλο με σκορ 74-70.
Εξίσου ιστορικός υπήρξε ο τελικός του 2018, όταν η ΑΕΚ κατάφερε να αποκλείσει τον Παναθηναϊκό στον ημιτελικό και βρέθηκε αντιμέτωπη με τον Ολυμπιακό στον τελικό. Παρότι οι «ερυθρόλευκοι» ήταν το φαβορί, η ΑΕΚ πήρε τη νίκη με 88-83.
Final Four και η μετάβαση στο Final Eight
Για 10 χρόνια (1994–95 έως 2003–04) η τελική φάση του κυπέλλου γινόταν σε μορφή Final Four, όπου εκτός των ημιτελικών και του τελικού, διεξαγόταν και μικρός τελικός ανάμεσα στις ηττημένες ομάδες των δύο ημιτελικών. Οι 10 αυτές διοργανώσεις διεξήχθησαν στην Αθήνα τέσσερις φορές, στη Θεσσαλονίκη και στη Λαμία από δύο φορές (στη Λαμία η πρώτη και η τελευταία διοργάνωση Final Four) και από μία φορά σε Πάτρα και Λάρισα. Το Final Four επανήλθε μετά από 18 χρόνια, την σεζόν 2021–22, με την διεξαγωγή του να πραγματοποιείται στο Ηράκλειο Κρήτης, πριν την υιοθέτηση του Final Eight.
Μια εβδομάδα γεμάτη μπασκετική δράση
Το Final 8 ή αλλιώς μια εβδομάδα γεμάτη μπασκετική δράση, θα αναδείξει τον νικητή του δεύτερου τίτλου της χρονιάς. Οκτώ ομάδες θα αναμετρηθούν για να διεκδικήσουν το Κύπελλο Ελλάδας υποσχόμενες θέαμα και συναρπαστικούς αγώνες από τις 12 έως τις 16 Φεβρουαρίου στο Ηράκλειο.
